तुम्ही नुकतीच तुमची वडिलोपार्जित जमीन, जुने घर किंवा कोणतीही स्थावर मालमत्ता विकली आहे का? आणि त्यातून मिळालेल्या मोठ्या नफ्यावर लागणाऱ्या भांडवली नफा कराची चिंता तुम्हाला सतावत आहे का? जर तुमचे उत्तर ‘हो’ असेल, तर तुम्ही योग्य ठिकाणी आला आहात. मालमत्ता विक्रीनंतर मिळणारा नफा मोठा असला तरी, त्यावर लागणारा २०% कर अनेकांसाठी डोकेदुखी ठरतो.
पण काळजी करू नका! भारत सरकार आयकर कायदा, १९६१ च्या कलम ५४ ईसी (Section 54EC) अंतर्गत एक अतिशय सुरक्षित आणि सोपा पर्याय उपलब्ध करून देते. यालाच Capital Gain Bonds असेही म्हणतात. या बॉण्ड्समध्ये तुमच्या नफ्याची रक्कम गुंतवून तुम्ही तुमचा भांडवली नफा कर कायदेशीररीत्या वाचवू शकता. हा लेख तुम्हाला कलम ५४ ईसी बॉण्ड्स काय आहेत, ते कसे काम करतात, त्यांची वैशिष्ट्ये काय आहेत आणि तुमचा कर वाचवण्यासाठी त्यात गुंतवणूक कशी करावी, याची सविस्तर माहिती देईल.
Capital Gains आणि कर समजून घेणे
५४ ईसी बॉण्ड्स कसे काम करतात हे समजून घेण्यापूर्वी, भांडवली नफा आणि त्यावर लागणारा कर यांची मूलभूत माहिती असणे आवश्यक आहे.
भांडवली नफा म्हणजे काय?
सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, कोणतीही भांडवली मालमत्ता (Capital Asset) जसे की जमीन, इमारत, घर किंवा दुकान विकल्यानंतर मिळणारा नफा म्हणजे ‘भांडवली नफा’ होय.
हा नफा काढण्याचे सूत्र खालीलप्रमाणे आहे:
भांडवली नफा=मालमत्तेची विक्री किंमत−(मालमत्तेची खरेदी किंमत+खरेदी आणि सुधारणेवरील खर्च)
उदाहरणार्थ, तुम्ही २०१५ मध्ये ₹२० लाखांना घेतलेले घर २०२५ मध्ये ₹७० लाखांना विकले, तर तुमचा भांडवली नफा ₹५० लाख असेल. याच नफ्यावर सरकार कर आकारते.
भांडवली नफ्याचे प्रकार: दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन
भांडवली नफ्यावर किती कर लागेल, हे तुम्ही ती मालमत्ता किती काळ तुमच्या मालकीची ठेवली होती यावर अवलंबून असते. याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
- Long-Term Capital Gains – LTCG: जर तुम्ही स्थावर मालमत्ता (उदा. जमीन किंवा इमारत) खरेदीच्या तारखेपासून २४ महिन्यांपेक्षा जास्त काळ तुमच्या मालकीची ठेवून विकली, तर त्यातून होणाऱ्या नफ्याला ‘दीर्घकालीन भांडवली नफा’ म्हणतात. बजेट २०२४ नुसार बदल: २३ जुलै २०२४ नंतर खरेदी केलेल्या मालमत्तेसाठी या नफ्यावर १२.५% कर (इंडेक्सेशनशिवाय) लागतो. मात्र, २३ जुलै २०२४ पूर्वी खरेदी केलेल्या मालमत्तेसाठी तुम्हाला दोन पर्याय आहेत – जुन्या नियमाने २०% कर (इंडेक्सेशन लाभासह) किंवा नवीन १२.५% कर (इंडेक्सेशनशिवाय), जे कमी असेल ते निवडता येईल. एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवा – कलम ५४ ईसी बॉण्ड्सचा फायदा फक्त दीर्घकालीन भांडवली नफ्यावरच (LTCG) मिळतो.”
- Short-Term Capital Gains – STCG: जर तुम्ही स्थावर मालमत्ता खरेदीच्या तारखेपासून २४ महिन्यांच्या आत विकली, तर त्यातून होणाऱ्या नफ्याला ‘अल्पकालीन भांडवली नफा’ म्हणतात. हा नफा तुमच्या एकूण उत्पन्नात जोडला जातो आणि तुमच्या आयकर स्लॅबनुसार त्यावर कर आकारला जातो. या नफ्यावर कर वाचवण्यासाठी ५४ ईसी बॉण्ड्सचा वापर करता येत नाही.
Read : ClearTax’s What is Capital Gains Tax In India: Types, Tax Rates, Calculation, Exemptions & Tax Saving
कलम ५४ ईसी बॉण्ड्स (Sec 54EC Bonds): एक सविस्तर ओळख
भांडवली नफा म्हणजे काय हे समजल्यानंतर, आता आपण तो वाचवणारे कलम ५४ ईसी बॉण्ड्स नक्की काय आहेत, हे जाणून घेऊया. हे बॉण्ड्स खास करून मालमत्ता विक्रीनंतर झालेल्या नफ्यावर कर वाचवण्यासाठीच तयार केले आहेत.
हे बॉण्ड्स कोण जारी करते?
हे बॉण्ड्स कोणत्याही खाजगी कंपनीद्वारे नाही, तर भारत सरकारच्या पायाभूत सुविधा प्रकल्पांना (Infrastructure Projects) वित्तपुरवठा करणाऱ्या नामांकित सरकारी कंपन्यांद्वारे जारी केले जातात. यामुळे ही गुंतवणूक अत्यंत सुरक्षित मानली जाते. काही प्रमुख जारी करणाऱ्या कंपन्या खालीलप्रमाणे आहेत:
- रुरल इलेक्ट्रीफिकेशन कॉर्पोरेशन (REC Limited)
- पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन (PFC Limited)
- इंडियन रेल्वे फायनान्स कॉर्पोरेशन (IRFC Limited)
नॅशनल हायवेज अथॉरिटी ऑफ इंडिया (NHAI Limited)
या कंपन्यांना ‘AAA’ सारखे सर्वोच्च क्रेडिट रेटिंग मिळालेले असते, ज्यामुळे तुमचे पैसे बुडण्याचा धोका जवळजवळ शून्य असतो.
गुंतवणुकीची मुख्य वैशिष्ट्ये
कलम ५४ ईसी बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करण्यापूर्वी त्याची वैशिष्ट्ये जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे:
- कर सवलत : या बॉण्ड्समधील गुंतवणुकीचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे स्थावर मालमत्ता (जमीन किंवा इमारत) विकून मिळालेल्या दीर्घकालीन भांडवली नफ्यावर (LTCG) पूर्ण कर सवलत मिळते.
- गुंतवणूक मर्यादा : एका आर्थिक वर्षात तुम्ही किमान ₹१०,००० आणि जास्तीत जास्त ₹५० लाख पर्यंतची गुंतवणूक या बॉण्ड्समध्ये करू शकता.
- लॉक-इन कालावधी : ही एक महत्त्वाची अट आहे. या बॉण्ड्सचा लॉक-इन कालावधी ५ वर्षांचा असतो. याचा अर्थ, ५ वर्षे पूर्ण होण्यापूर्वी तुम्ही हे बॉण्ड्स विकू शकत नाही किंवा त्यावर कर्ज घेऊ शकत नाही.
- व्याज दर : सध्या या बॉण्ड्सवर वार्षिक ५.२५% व्याजदर मिळत आहे. (टीप: हा दर वेळोवेळी बदलू शकतो, त्यामुळे गुंतवणूक करण्यापूर्वी अधिकृत वेबसाइटवर सध्याचा व्याजदर नक्की तपासा).
- व्याज करपात्र : एक गोष्ट लक्षात ठेवा की, या बॉण्ड्समधून मिळणारे व्याज हे करपात्र असते आणि ते तुमच्या एकूण उत्पन्नात जोडले जाऊन तुमच्या आयकर स्लॅबनुसार त्यावर कर लागतो.
- सुरक्षितता : सरकारी कंपन्या जारी करत असल्यामुळे ही गुंतवणूक १००% सुरक्षित मानली जाते.
कर कसा वाचवायचा: Capital Gain Bonds मध्ये गुंतवणुकीची प्रक्रिया
आता सर्वात महत्त्वाचा भाग – या बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करून कर कसा वाचवायचा? याची प्रक्रिया अतिशय सोपी आहे.
गुंतवणुकीसाठी पात्रता आणि वेळ
- Eligibility: कोणताही भारतीय नागरिक (Individual) किंवा हिंदू अविभक्त कुटुंब (HUF) या बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करू शकतो. कंपन्या, LLP किंवा भागीदारी संस्था यामध्ये गुंतवणूक करू शकत नाहीत.
- Timeline: हा सर्वात महत्त्वाचा नियम आहे. तुमची मालमत्ता विकल्याच्या (ज्या दिवशी मालमत्तेची नोंदणी किंवा हस्तांतरण झाले आहे त्या दिवसापासून) सहा महिन्यांच्या आत तुम्हाला या बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करणे बंधनकारक आहे. जर ही मुदत चुकली, तर तुम्हाला कर सवलतीचा फायदा मिळणार नाही.
गुंतवणुकीचे उदाहरण
चला एका सोप्या उदाहरणाने समजून घेऊया:
समजा, श्री. गायकवाड यांनी त्यांची एक जुनी जागा विकली आणि त्यांना सर्व खर्च वजा जाता ₹७० लाखांचा दीर्घकालीन भांडवली नफा (LTCG) झाला. आता त्यांच्याकडे कर भरण्याचे दोन पर्याय आहेत:
पर्याय १ (गुंतवणूक न केल्यास): जर श्री. गायकवाड यांनी गुंतवणूक केली नाही, तर बजेट २०२४ नुसार, जर मालमत्ता २३ जुलै २०२४ पूर्वी खरेदी केली असेल, तर ते कमी कर पर्याय निवडू शकतात – एकतर २०% (इंडेक्सेशननंतर) ज्याने अंदाजे ₹१४ लाख कर, किंवा १२.५% (इंडेक्सेशनशिवाय) ज्याने कमी कर होऊ शकतो (उदा. ₹८.७५ लाख). २३ जुलै २०२४ नंतर खरेदी केली असेल तर फक्त १२.५% कर लागेल.
पर्याय २ (५४ ईसी बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक केल्यास): कर वाचवण्यासाठी श्री. गायकवाड यांनी मालमत्ता विकल्याच्या ६ महिन्यांच्या आत ५४ ईसी बॉण्ड्समध्ये गुंतवणूक करण्याचा निर्णय घेतला.
- जास्तीत जास्त गुंतवणूक मर्यादा: ₹५० लाख
- त्यांनी ₹५० लाख ५४ ईसी बॉण्ड्समध्ये गुंतवले.
- आता त्यांचा करपात्र नफा: ₹७० लाख (एकूण नफा) – ₹५० लाख (गुंतवणूक) = ₹२० लाख
- याचा अर्थ, त्यांना फक्त उरलेल्या ₹२० लाखांवरच कर भरावा लागेल. जर २०% पर्याय निवडला तर अंदाजे ₹४ लाख, किंवा १२.५% असल्यास ₹२.५ लाख.
याप्रमाणे, श्री. गायकवाड यांनी ५४ ईसी बॉण्ड्समध्ये हुशारीने गुंतवणूक करून थेट ₹१० लाखांपेक्षा जास्त करबचत केली!
Capital Gain Bonds मध्ये गुंतवणूक करण्यापूर्वी विचार करण्यासारख्या गोष्टी
कोणत्याही गुंतवणुकीप्रमाणे, कलम ५४ ईसी बॉण्ड्समध्येही काही फायदे आणि तोटे आहेत. अंतिम निर्णय घेण्यापूर्वी या दोन्ही बाजूंचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे.
फायदे :
- करबचतीची हमी: या बॉण्ड्सचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे मालमत्ता विक्रीनंतर झालेल्या दीर्घकालीन भांडवली नफ्यावर (LTCG) हमखास करबचत होते.
- अत्यंत सुरक्षित गुंतवणूक: हे बॉण्ड्स सरकारी कंपन्यांद्वारे जारी केले जात असल्यामुळे तुमची मूळ रक्कम पूर्णपणे सुरक्षित राहते. बाजारातील जोखमींपासून दूर राहू इच्छिणाऱ्यांसाठी हा उत्तम पर्याय आहे.
- सरळ आणि सोपी प्रक्रिया: यामध्ये गुंतवणूक करण्याची प्रक्रिया खूप सोपी आणि पारदर्शक आहे.
तोटे :
- दीर्घ लॉक-इन कालावधी: ५ वर्षांचा लॉक-इन कालावधी बंधनकारक आहे. त्यामुळे अचानक पैशांची गरज लागल्यास तुम्ही ही रक्कम काढू शकत नाही.
- कमी व्याजदर: इतर गुंतवणूक पर्यायांच्या (उदा. म्युच्युअल फंड, शेअर्स) तुलनेत या बॉण्ड्सवर मिळणारा ५.२५% व्याजदर खूपच कमी आहे.
- करपात्र व्याज: या गुंतवणुकीतून मिळणारे व्याज तुमच्या उत्पन्नात गणले जाते आणि त्यावर तुमच्या आयकर स्लॅबनुसार कर भरावा लागतो.
अंतिम आढावा: सुरक्षितता आणि कर बचतीचा मेळ
एकंदरीत, कलम ५४ ईसी बॉण्ड्स हे अशा गुंतवणूकदारांसाठी एक उत्कृष्ट साधन आहे ज्यांचे मुख्य उद्दिष्ट मालमत्ता विक्रीनंतर मिळालेल्या नफ्याचे संरक्षण करणे आणि त्यावर लागणारा कर वाचवणे आहे. विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक आणि असे गुंतवणूकदार जे बाजारातील जोखीम घेऊ इच्छित नाहीत, त्यांच्यासाठी हा एक आदर्श पर्याय आहे.
हे खरे आहे की या बॉण्ड्समधून मिळणारा परतावा (व्याज) कमी आहे, परंतु त्या बदल्यात मिळणारी सुरक्षितता आणि लाखो रुपयांची थेट करबचत या गोष्टी या गुंतवणुकीला आकर्षक बनवतात. जर तुमचा उद्देश कर नियोजन आणि भांडवल सुरक्षा असेल, तर तुम्ही या पर्यायाचा गांभीर्याने विचार करायला हवा.
Read : REITs Investing : शेअर मार्केटद्वारे Real Estate मध्ये गुंतवणूक
Disclaimer : या ब्लॉगमध्ये दिलेली माहिती केवळ शैक्षणिक आणि सामान्य माहितीच्या उद्देशाने आहे, कृपया याला आर्थिक किंवा कर सल्ला मानू नये. गुंतवणूक करण्यापूर्वी, वाचकांनी स्वतःच्या आर्थिक परिस्थितीचे मूल्यांकन करण्यासाठी एका पात्र आर्थिक सल्लागाराचा किंवा चार्टर्ड अकाउंटंटचा (CA) सल्ला घेणे अत्यावश्यक आहे. या लेखातील माहिती सप्टेंबर २०२५ पर्यंत अचूक ठेवण्याचा प्रयत्न केला गेला असला तरी, कर नियम आणि व्याजदर वेळोवेळी बदलू शकतात, त्यामुळे कोणत्याही निर्णयासाठी वाचक स्वतः जबाबदार असतील.
