2025 मध्ये, भारतात क्रिप्टोकरन्सीची लोकप्रियता झपाट्याने वाढत आहे, विशेषतः लहान शहरांमध्ये, जिथे तरुण गुंतवणूकदार अतिरिक्त उत्पन्नाच्या शोधात आहेत. या वाढत्या आकर्षणामागे CeFi (Centralized Finance) प्लॅटफॉर्म्सचा मोठा वाटा आहे, जे यूजर्सना सोपी इंटरफेस, INR मध्ये व्यवहार, आणि ग्राहक सेवा प्रदान करतात.

पण, WazirX सारख्या मोठ्या प्लॅटफॉर्मच्या हॅक घटना आणि अद्याप स्पष्ट नसलेली नियामक धोरणे पाहता, एक प्रश्न उभा राहतो: “2025 मध्ये भारतात Centralized Finance किती सुरक्षित आहे?”

या आर्टिकलमध्ये, आपण CeFi च्या कार्यपद्धती, सुरक्षा उपाय, संभाव्य धोके, आणि भारतातील नियामक स्थितीचा सखोल आढावा घेणार आहोत, जेणेकरून भारतीय गुंतवणूकदार सुज्ञ आणि सुरक्षित निर्णय घेऊ शकतील.

Centralized Finance काय आहे आणि भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी त्याचे आकर्षण काय आहे?

सेंट्रलाइज्ड फायनान्स (CeFi) म्हणजे असे प्लॅटफॉर्म्स जे पारंपरिक वित्तीय संस्थांप्रमाणे काम करतात, जिथे तुमची क्रिप्टोकरन्सी एका मध्यस्थ संस्थेकडे (उदा. एक्स्चेंज) ठेवली जाते. जसे की CoinDCX, Bitbns, Unocoin, आणि CoinSwitch,

• सोपे आणि सुलभ वापर : CeFi प्लॅटफॉर्म नवशिक्यांसाठी क्रिप्टो गुंतवणूक अत्यंत सोपी करतात. त्यांचे यूजर-फ्रेंडली ॲप्स, थेट भारतीय रुपये (INR) जमा करण्याची आणि काढण्याची सुविधा, तसेच २४/७ ग्राहक सेवा दिल्यामुळे गुंतवणूकदारांना सहजता मिळते.
• कस्टोडियल सेवा : पारंपारिक बँकिंगप्रमाणेच, CeFi प्लॅटफॉर्म तुमच्या डिजिटल मालमत्ता त्यांच्याकडे सुरक्षित ठेवतात. यामुळे ‘आपल्या स्वतःच्या private key आणि त्याची self-custodyची चिंता कमी होते, जी अनेकांसाठी एक जटिल बाब असते.
• विविध सेवांच्या श्रेणी : स्पॉट ट्रेडिंग (Spot Trading), क्रिप्टो लेंडिंग (Crypto Lending), स्टेकिंग (Staking) आणि इतर अनेक आर्थिक सेवा CeFi एक्स्चेंजवर उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना विविध पर्याय मिळतात. 
• DeFi शी फरक : CeFi मध्ये व्यवस्थापन हे एका केंद्रीय संस्थेकडे असते, तर डिसेंट्रलाइज्ड फायनान्स (DeFi) मध्ये मालमत्तांवर तुमचे स्वतःचे नियंत्रण असते आणि व्यवहार स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्सद्वारे चालतात. CeFi ची ही ‘व्यवस्थापित’ प्रणाली भारतीय गुंतवणूकदारांना अधिक सुरक्षित आणि परिचित वाटते. 

या कारणांमुळे, CeFi भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी एक आकर्षक पर्याय बनला आहे.

Read: 2025 मध्ये DeFi कसं बदलतंय Crypto World

भारतातील CeFi ची सध्याची स्थिती

२०२२ पासून भारतात क्रिप्टो आणि CeFi चा वापर मोठ्या प्रमाणात वाढलेला दिसतो आहे. भारतीय रुपया (INR) वापरून थेट क्रिप्टो खरेदी करता येण्याची सुविधा (Fiat on-ramps) आणि क्रिप्टोकरन्सीबद्दलच्या शैक्षणिक उपक्रमांमुळे हे शक्य झाले आहे.

भारत जागतिक क्रिप्टो अ‍ॅडॉप्शनमध्ये अग्रस्थानी आहे, 2023 आणि 2024 मधील Chainalysis अहवालानुसार सलग दुसर्‍या वर्षी शीर्षस्थानी राहिले आहे. या अहवालानुसार, भारत केंद्रीकृत एक्सचेंज आणि DeFi मधील वापरात उच्च रॅंकिंगवर आहे, ज्यामुळे CeFi प्लॅटफॉर्म नवख्या गुंतवणूकदारांसाठी प्रवेशद्वार बनले आहेत.

CeFi ची लोकप्रियता वाढत असली, तरी सुरक्षा आणि विश्वासार्हता याबद्दल चिंता वाढली आहे. हॅकिंग, प्लॅटफॉर्म असमर्थता, आणि नियमनात्मक अनिश्चितता यासारख्या जोखमींमुळे भारतीय संदर्भात CeFi प्लॅटफॉर्म्सची कार्यपद्धती आणि वापरकर्त्यांचे संरक्षण पाहणे आवश्यक झाले आहे.

२०२५ मध्ये भारतातील CeFi साठी नियामक परिस्थिती

मे २०२५ पर्यंत, भारताने क्रिप्टोकरन्सीबाबत “वाट पहा आणि निरीक्षण करा” (wait-and-see) अशी भूमिका कायम ठेवली आहे. क्रिप्टोकरन्सी अजूनही भारतात कायदेशीर चलन (legal tender) नाही, परंतु त्यात व्यवहार करणे बेकायदेशीरही मानले जात नाही.

मुख्य नियम (मे २०२५ पर्यंत):

• कर आकारणी (Taxation) : क्रिप्टोकरन्सीच्या नफ्यावर ३०% Flat Tax आणि प्रत्येक व्यवहारावर १%  TDS लागू आहे. यामुळे गुंतवणूकदारांना नफ्याचा एक मोठा भाग करापोटी द्यावा लागतो, ज्यामुळे देशांतर्गत प्लॅटफॉर्मवरील व्यवहारांवर काही प्रमाणात परिणाम झाला आहे.
• KYC/AML पालन : भारतीय CeFi एक्स्चेंजसाठी ‘तुमच्या ग्राहकाला ओळखा’ (Know Your Customer – KYC) आणि ‘मनी लॉन्ड्रिंग विरोधी’ (Anti-Money Laundering – AML) प्रक्रिया अनिवार्य आहेत. गुंतवणूकदारांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि बेकायदेशीर आर्थिक व्यवहारांना आळा घालण्यासाठी हे नियम अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
• FIU नोंदणी : भारतातील क्रिप्टो एक्स्चेंजना ‘आर्थिक बुद्धिमत्ता युनिट’ (Financial Intelligence Unit – FIU) अंतर्गत ‘रिपोर्टिंग एंटिटी’ (Reporting Entity) म्हणून नोंदणी करणे बंधनकारक आहे. यामुळे संशयास्पद व्यवहारांची माहिती सरकारला मिळते, ज्यामुळे पारदर्शकता वाढते. 

सध्याच्या चर्चा आणि भविष्यातील शक्यता:

2021 मध्ये “क्रिप्टोकरेंसी आणि अधिकृत डिजिटल चलन नियमन बिल, 2021” लोकसभेत सादर केले गेले, परंतु 2025 पर्यंत ते पारित झालेले नाही. तथापि, उद्योग तज्ञ आणि धोरणकर्ते यांना 2025 मध्ये स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे येण्याची अपेक्षा आहे, जे European Union च्या MiCA (Markets in Crypto Assets) सारख्या जागतिक मानकांशी संरेखित होऊ शकतात . यामुळे CeFi साठी अधिक अनुकूल वातावरण निर्माण होऊ शकते, परंतु अद्याप ठोस कायदा नाही.

भारतीय CeFi प्लॅटफॉर्मवर सुरक्षा उपाय आणि धोके

भारतीय CeFi प्लॅटफॉर्म यूजर्सच्या निधीचे संरक्षण करण्यासाठी विविध सुरक्षा उपायांचा अवलंब करतात, परंतु तरीही काही अंतर्गत धोके आहेत.

एक्सचेंजेसद्वारे केले जाणारे मजबूत सुरक्षा उपाय:

• कोल्ड स्टोरेज : बहुतेक वापरकर्त्यांचे फंड ऑफलाईन (इंटरनेटपासून डिस्कनेक्टेड) वॉलेट्समध्ये ठेवले जातात. यामुळे हॅकिंगचा धोका कमी होतो.
• मल्टी-सिग्नेचर वॉलेट्स : व्यवहारांसाठी अनेक Keys आवश्यक असल्याने अनधिकृत प्रवेश कठीण होतो.
• टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन (2FA) : वापरकर्त्यांसाठी अतिरिक्त सुरक्षा स्तर, जिथे पासवर्ड व्यतिरिक्त दुसऱ्या पडताळणीची (उदा. OTP) गरज असते.
• नियमित सुरक्षा ऑडिट्स : बाहेरील तज्ञ कंपन्यांकडून प्लॅटफॉर्मच्या सुरक्षा प्रणालीची वेळोवेळी तपासणी केली जाते, ज्यामुळे त्रुटी शोधून त्या दुरुस्त करता येतात.
• विमा संरक्षण : काही एक्सचेंजेस विशिष्ट सुरक्षा उल्लंघनांविरुद्ध विमा संरक्षण देतात, परंतु या विम्याची मर्यादा आणि नियम समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

CeFi चे अंतर्गत धोके:

• कस्टोडियल धोका : “तुमच्याकडे चाव्या नाहीत, तर ती तुमची क्रिप्टो नाही” (Not your keys, not your crypto) हे वाक्य CeFi च्या कस्टोडियल स्वरूपातील धोक्याचे वर्णन करते. तुम्ही तुमच्या मालमत्तेची जबाबदारी तिसऱ्या पक्षावर सोपवता.
• एक्सचेंज हॅक/सुरक्षा उल्लंघन : मजबूत सुरक्षा उपायांनंतरही, CeFi प्लॅटफॉर्म्स सायबर गुन्हेगारांचे लक्ष्य राहतात. उदाहरणार्थ, जुलै २०२४ मध्ये झालेला WazirX हॅक, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात यूजर्सच्या निधीचे नुकसान झाले, हा CeFi मधील कस्टोडियल धोक्याची एक स्पष्ट आठवण करून देणारा प्रसंग होता. अशा घटना केवळ एक्सचेंजच्या सुरक्षा प्रोटोकॉलचे महत्त्वच नाही, तर प्लॅटफॉर्म निवडताना आणि स्वतःच्या सुरक्षा पद्धती व्यवस्थापित करताना वापरकर्त्यांच्या योग्य तपासणीचे  महत्त्व अधोरेखित करतात.
• ऑपरेशनल धोके : खराब व्यवस्थापन, लिक्विडिटीची समस्या किंवा दिवाळखोरी यासारख्या ऑपरेशनल समस्यांमुळे (उदा. FTX सारख्या जागतिक घटना) वापरकर्त्यांचे फंड अडकू शकतात किंवा गमावले जाऊ शकतात.
• नियामक अनिश्चितता : नियमांमध्ये अचानक होणारे बदल प्लॅटफॉर्मच्या कामकाजावर आणि निधीच्या उपलब्धतेवर परिणाम करू शकतात.

२०२५ मध्ये भारतातील सुरक्षित CeFi प्लॅटफॉर्म कसे निवडावे?

१. नियामक अनुपालन

भारतातील कायदेशीर CeFi प्लॅटफॉर्म्सना FIU-IND (Financial Intelligence Unit-India) कडून नोंदणी आवश्यक आहे. ही नोंदणी मनी लॉन्डरिंग प्रतिबंधक कायद्याच्या (PMLA) अंतर्गत केली जाते, ज्यामुळे प्लॅटफॉर्म्सना संशयास्पद व्यवहारांची नोंद ठेवणे आणि अहवाल देणे बंधनकारक असते.

२. सुरक्षा वैशिष्ट्ये

विश्वसनीय प्लॅटफॉर्म्समध्ये खालील सुरक्षा उपाय असतात:

• कोल्ड स्टोरेज: वापरकर्त्यांच्या निधीचा मोठा भाग ऑफलाइन वॉलेट्समध्ये ठेवला जातो, ज्यामुळे हॅकिंगचा धोका कमी होतो.
• मल्टी-सिग्नेचर वॉलेट्स: व्यवहारांसाठी एकाहून अधिक डिजिटल सिग्नेचर्सची आवश्यकता असते, जे अंतर्गत फसवणूक रोखण्यास मदत करतात.
• दोन-स्तरीय प्रमाणीकरण (2FA): 2 Factor Authentication वापरकर्त्यांच्या खात्यांवर अतिरिक्त सुरक्षा स्तर प्रदान करते.
• नियमित सुरक्षा ऑडिट्स: Third Party ऑडिट्सद्वारे प्लॅटफॉर्म्सच्या सुरक्षेची नियमित तपासणी केली जाते.

३. प्रतिष्ठा आणि ट्रॅक रेकॉर्ड

प्लॅटफॉर्मच्या पूर्वीच्या कामगिरीचा अभ्यास करा. उदाहरणार्थ, CoinDCX आणि ZebPay हे प्लॅटफॉर्म्स त्यांच्या मजबूत सुरक्षा उपाययोजनांसाठी आणि वापरकर्त्यांच्या विश्वासासाठी ओळखले जातात.

४. विमा आणि निधी संरक्षण

काही प्लॅटफॉर्म्स, जसे की Mudrex, वापरकर्त्यांच्या निधीसाठी विमा संरक्षण प्रदान करतात, जे संभाव्य हानीपासून संरक्षण देऊ शकते.

५. कस्टमर सपोर्ट

विश्वसनीय ग्राहक सेवा आवश्यक आहे. प्लॅटफॉर्म्सची ग्राहक सेवा किती उपलब्ध आणि प्रतिसादक्षम आहे हे तपासा, विशेषतः आपत्कालीन परिस्थितींमध्ये.

६. पारदर्शकता

प्लॅटफॉर्म्स त्यांच्या ऑपरेशन्स, रिझर्व्ह्स, आणि सुरक्षा उपायांबद्दल किती पारदर्शक आहेत हे महत्त्वाचे आहे. उदाहरणार्थ, CoinDCX त्यांच्या सुरक्षा उपाययोजनांबद्दल आणि निधीच्या साठवणीबद्दल नियमितपणे माहिती प्रदान करते.

Read : 5 Crypto Exchanges in India with Security Standards

गुंतवणूकदारांसाठी Best Practices

विविधीकरण

सर्व गुंतवणूक एकाच क्रिप्टोकरेंसी किंवा एकाच CeFi प्लॅटफॉर्मवर केंद्रित करणे जोखमीचे आहे. उदाहरणार्थ, सर्व फंड्स बिटकॉइन किंवा एकाच एक्सचेंजवर ठेवल्यास, बाजारातील अस्थिरता किंवा हॅकिंगमुळे मोठे नुकसान होऊ शकते. त्याऐवजी, बिटकॉइन, इथरियम, आणि इतर स्थिर क्रिप्टोकरेंसींमध्ये, तसेच CoinDCX, Zebpay, आणि CoinSwitch सारख्या वेगवेगळ्या FIU-नोंदित प्लॅटफॉर्म्सवर गुंतवणूक वाटप करा. यामुळे जोखीम कमी होतो आणि बाजारातील उतार-चढावांचा प्रभाव कमी होतो.

लहान प्रमाणात सुरुवात करा

गुंतवणुकीची सुरुवात लहान रकमेतून करा आणि अनुभव व आत्मविश्वास वाढल्यावरच गुंतवणूक वाढवा. भारतातील काही प्लॅटफॉर्म्स ₹१०० पासून गुंतवणुकीची परवानगी देतात.

दोन-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन (2FA)

क्रिप्टो सुरक्षा टिप्स मध्ये दोन-फॅक्टर प्रमाणीकरण (2FA) सक्षम करणे अत्यावश्यक आहे. 2FA मुळे खात्यांना अतिरिक्त सुरक्षा स्तर मिळतो, ज्यामुळे अनधिकृत प्रवेश रोखला जातो. CoinDCX, Zebpay, आणि Unocoin सारखे प्लॅटफॉर्म्स SMS, ईमेल, किंवा ॲप-आधारित (जसे Google Authenticator) 2FA ऑफर करतात.

मजबूत पासवर्ड

प्रत्येक CeFi खात्यासाठी जटिल आणि एकमेव पासवर्ड वापरणे आवश्यक आहे. प्रत्येक प्लॅटफॉर्मसाठी वेगळा पासवर्ड असावा. पासवर्ड व्यवस्थापक, जसे की LastPass किंवा Bitwarden, पासवर्ड्स सुरक्षितपणे साठवण्यास आणि व्यवस्थापित करण्यास मदत करतात. यामुळे पासवर्ड चोरी किंवा हॅकिंगचा धोका कमी होतो. कमकुवत किंवा पुनर्वापरलेले पासवर्ड्स सायबर गुन्हेगारांना आमंत्रण देतात.

फसवणूकींपासून सावध

फिशिंग प्रयत्न, बनावट एक्सचेंजेस, आणि अवास्तव वचन (जसे की “100% परतावा”) यापासून सावध राहणे महत्त्वाचे आहे. 2025 मध्ये, भारतातील क्रिप्टो बाजारात फसवणुकीच्या घटना वाढल्या आहेत, विशेषतः बनावट ॲप्स आणि वेबसाइट्सद्वारे . गुंतवणूकदारांनी प्लॅटफॉर्मची वैधता तपासावी आणि संशयास्पद लिंक्स किंवा ईमेल्सवर क्लिक करणे टाळावे.

खाती नियमित मॉनिटर करणे

गुंतवणूकदारांनी त्यांचा पोर्टफोलिओ आणि व्यवहार इतिहास नियमित तपासावा. CoinDCX आणि Zebpay सारखे प्लॅटफॉर्म्स रिअल-टाइम डॅशबोर्ड आणि व्यवहार सूचना देतात, ज्यामुळे संशयास्पद गतिविधी लवकर शोधता येते. उदाहरणार्थ, अनधिकृत लॉगिन किंवा पैसे काढण्याच्या प्रयत्नांचा त्वरित मागोवा घेता येतो. यामुळे सायबर धोक्यांपासून संरक्षण मिळते.

नियमितपणे माहितीशी up-to-date राहा 

क्रिप्टो बाजारातील घडामोडी, नियामक बदल आणि नवीन धोके याबद्दल सतत माहिती ठेवणे आवश्यक आहे. शिक्षणात्मक संसाधने आणि अधिकृत घोषणांवर लक्ष ठेवा.

CeFi गुंतवणुकीचा समारोप: 2025 मध्ये सुरक्षित राहण्यासाठी अंतिम विचार

भारतातील CeFi प्लॅटफॉर्म्सने क्रिप्टो गुंतवणुकीसाठी प्रवेशद्वार म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांच्या वापर-सुलभ इंटरफेस, INR ऑन-रॅम्प्स, आणि ग्राहक समर्थनामुळे नवशिक्या गुंतवणूकदारांसाठी हे आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे. तथापि, सुरक्षा, नियामक अनुपालन, आणि पारदर्शकता यांसारख्या घटकांमध्ये गुंतवणूकदारांची जबाबदारीही तितकीच महत्त्वाची आहे.

भारतीय CeFi प्लॅटफॉर्म्सने मजबूत सुरक्षा उपाययोजना राबवल्या आहेत, जसे की कोल्ड स्टोरेज, मल्टी-सिग्नेचर वॉलेट्स, आणि नियमित सुरक्षा ऑडिट्स . तथापि, २०२४ मधील WazirX हॅकसारख्या घटनांनी दाखवून दिले आहे की, केवळ प्लॅटफॉर्म्सच्या सुरक्षेवर अवलंबून राहणे पुरेसे नाही. गुंतवणूकदारांनी स्वतःची काळजी घेणे, योग्य प्लॅटफॉर्मची निवड, आणि सतत जागरूक राहणे आवश्यक आहे.

क्रिप्टो क्षेत्रातील सतत बदलत्या नियामक आणि तांत्रिक परिस्थितीत, माहितीपूर्ण निर्णय घेणे आणि सतर्क राहणे हेच सुरक्षित गुंतवणुकीचे मुख्य सूत्र आहे. आपण या ब्लॉगमध्ये दिलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांचा अवलंब करून, CeFi प्लॅटफॉर्म्सवर सुरक्षितपणे गुंतवणूक करू शकता.

Disclaimer: ही माहिती केवळ शैक्षणिक उद्देशाने आहे. नेहमीच पात्र आर्थिक सल्लागाराचीमदद घ्या, अन्यथा, कोणतेही आर्थिक निर्णय, गुंतवणूकीय निर्णय, व्यापारीक निर्णय किंवा वित्तीय बाजारांशी संबंधित कोणतेही निर्णय (शेअर मार्केट, क्रिप्टो इ.) घेण्यापूर्वी स्वतः त्या विषयाचे योग्य परीक्षण करा.