गेल्या काही वर्षांपासून, क्रिप्टोकरन्सी आणि त्याला आधार देणाऱ्या ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाने जागतिक आर्थिक बाजारात महत्त्वपूर्ण बदल घडवले आहेत. भारतातही, क्रिप्टो बाजारात रस असणाऱ्या आणि त्यात गुंतवणूक करणाऱ्यांची संख्या सातत्याने वाढत आहे. २०२५ मध्ये आपण एका नवीन गुंतवणुकीच्या ट्रेंडकडे वाटचाल करत आहोत, तो म्हणजे Crypto ETFs. पारंपरिक बाजारात अनुभव असलेल्या गुंतवणूकदारांसाठी हा एक सोपा आणि सुरक्षित मार्ग ठरू शकतो. या ब्लॉग पोस्टचा उद्देश तुम्हाला क्रिप्टो ETFs म्हणजे काय, ते कसे काम करतात, त्यांचे काय फायदे आहेत आणि त्यात कोणत्या जोखमी असू शकतात, याबद्दल सविस्तर माहिती देणे आहे. 

Crypto ETF म्हणजे काय?

ETF म्हणजे एक्सचेंज ट्रेडेड फंड. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, हा एक असा फंड आहे जो शेअर बाजारात शेअर्सप्रमाणे खरेदी-विक्री करता येतो. जसे तुम्ही सोन्यात थेट गुंतवणूक न करता गोल्ड ETF खरेदी करू शकता, त्याचप्रमाणे ETF काम करतो. यात अनेक शेअर्स किंवा इतर मालमत्तांचा समावेश असतो आणि त्यांची किंमत बाजारातील मागणी व पुरवठ्यानुसार बदलते. यामुळे गुंतवणूकदारांना एकाच वेळी अनेक कंपन्यांमध्ये किंवा विशिष्ट मालमत्तेत एकाच युनिटद्वारे गुंतवणूक करण्याची सोय मिळते, तसेच ट्रेडिंग करणेही सुलभ होते.

क्रिप्टो ETF हा पारंपरिक ETF च्या संकल्पनेवर आधारित आहे, परंतु तो क्रिप्टोकरन्सीच्या जगात प्रवेश करतो. याचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे, तुम्हाला थेट बिटकॉइन किंवा इथेरियम यांसारख्या क्रिप्टोकरन्सी खरेदी न करताही क्रिप्टो बाजारातील संधींचा फायदा घेता येतो. हे फंड विशिष्ट क्रिप्टोकरन्सीच्या किमती ट्रॅक करतात आणि त्यानुसार त्यांचे मूल्य बदलते. त्यामुळे, थेट क्रिप्टो वॉलेट व्यवस्थापित करण्याची किंवा तांत्रिक बाबींमध्ये जास्त खोलात शिरण्याची गरज लागत नाही.

Crypto ETFs चे प्रकार

क्रिप्टो ETFs प्रामुख्याने तीन प्रकारात उपलब्ध आहेत, जे गुंतवणूकदारांना क्रिप्टो बाजारात विविध मार्गांनी गुंतवणूक करण्याची संधी देतात:

• स्पॉट क्रिप्टो ETFs (Spot Crypto ETFs)

 हे ETF थेट Bitcoin, Ethereum किंवा इतर क्रिप्टोकरन्सी स्वतःकडे धारण करतात. याचा अर्थ, त्यांची किंमत थेट त्या क्रिप्टोकरन्सीच्या तात्काळ बाजारातील किमतीनुसार बदलते. भारतात स्थानिक पातळीवर क्रिप्टो स्पॉट ETFs लाँच करण्यास 2025 मध्ये परवानगी नाही, परंतु LRS मार्गे आंतरराष्ट्रीय स्पॉट ETFs मध्ये गुंतवणूक शक्य आहे. GIFT City मध्ये भविष्यात स्थानिक स्पॉट ETFs ला परवानगी मिळण्याची शक्यता आहे. मंद्रेक्ससारख्या प्लॅटफॉर्मद्वारे भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी उपलब्ध आहेत, ज्याची किमान गुंतवणूक $5,000 आहे. हे 2025 मध्ये मंद्रेक्सच्या यूएस बिटकॉइन स्पॉट ETF ऑफरिंगवर आधारित आहे.

•  क्रिप्टो फ्युचर्स ETFs (Crypto Futures ETFs)

स्पॉट ETFs च्या विपरीत, हे ETF थेट क्रिप्टोकरन्सी धारण करत नाहीत. त्याऐवजी, ते क्रिप्टो फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्समध्ये गुंतवणूक करतात. हे कॉन्ट्रॅक्ट्स भविष्यातील एका विशिष्ट तारखेला पूर्वनिर्धारित किमतीवर क्रिप्टोकरन्सी खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतात. २०२५ मध्ये स्थितीनुसार, अनेक देशांमध्ये फ्युचर्स-आधारित ETF अधिक नियमबद्ध मानले जातात. 

• क्रिप्टो संबंधित स्टॉक ETFs (Crypto-Related Stock ETFs)

 हे ETF थेट क्रिप्टोकरन्सीमध्ये किंवा त्यांच्या फ्युचर्समध्ये गुंतवणूक करत नाहीत. त्याऐवजी, ते क्रिप्टोकरन्सी संबंधित कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये गुंतवणूक करतात. यात Crypto Mining करणाऱ्या कंपन्या, Blockchain Technology विकसित करणाऱ्या कंपन्या, किंवा प्रमुख क्रिप्टो एक्सचेंज चालवणाऱ्या कंपन्यांचा समावेश असतो. हा क्रिप्टो बाजाराशी अप्रत्यक्षपणे जोडले जाण्याचा एक मार्ग आहे.

Crypto ETFs चे फायदे

• सुलभता आणि प्रवेशयोग्यता

क्रिप्टो ETFs क्रिप्टोकरन्सी थेट खरेदी करण्यापेक्षा सोपी प्रक्रिया देते. गुंतवणूकदार पारंपरिक ब्रोकरेज खात्यांद्वारे गुंतवणूक करू शकतात.  क्रिप्टो वॉलेट्स किंवा एक्सचेंज्सची गरज नसते, ज्यामुळे प्रवेशयोग्यता वाढते. हे विशेषतः भारतातील नवीन गुंतवणूकदारांसाठी उपयुक्त आहे, जे क्रिप्टो बाजारात सहभागी होऊ इच्छितात परंतु तंत्रज्ञानाची जटिलता टाळू इच्छितात. उदाहरणार्थ, मंद्रेक्सने २०२४ मध्ये भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी यूएस बिटकॉइन स्पॉट ETFs लाँच केले, ज्यामुळे $5,000 ते $250,000 पर्यंत गुंतवणूक करण्याची संधी मिळाली. ही सुविधा लिबरलाइज्ड रेमिटन्स स्कीम (LRS) अंतर्गत कार्य करते, ज्यामुळे भारतीयांना परदेशी गुंतवणुकीसाठी वार्षिक $250,000 मर्यादेपर्यंत परवानगी आहे.

• विविधता: पोर्टफोलिओची जोखीम कमी करणे

एकाच ETF द्वारे अनेक क्रिप्टोकरन्सीमध्ये गुंतवणूक करणे शक्य आहे, जे पोर्टफोलिओची जोखीम कमी करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, विविध क्रिप्टोकरन्सींना ट्रॅक करणारे ETFs, जसे की बिटकॉइन आणि इथेरियम, गुंतवणूकदारांना जोखीम पसरवण्याची संधी देतात. हे विशेषतः महत्त्वाचे आहे, कारण क्रिप्टो बाजारात किमतीत मोठी चढ-उतार होतात. एका क्रिप्टोकरन्सीच्या किमतीत होणाऱ्या घसरणीचा परिणाम संपूर्ण गुंतवणूकीवर कमी पडतो, ज्यामुळे पोर्टफोलिओ अधिक स्थिर राहतो. Cleartax च्या माहितीनुसार, Crypto ETFs गुंतवणूकदारांना विविधता प्रदान करतात, जे थेट क्रिप्टो खरेदीपेक्षा अधिक सुरक्षित मानले जाते.

• सुरक्षितता आणि नियमन: पारदर्शकता वाढवणे

Crypto ETFs हे पारंपरिक वित्तीय संस्थांद्वारे व्यवस्थापित केले जातात, ज्यामुळे त्यांची सुरक्षितता वाढते. हे रेग्युलेटेड मार्केटमध्ये व्यवहार केले जातात, ज्यामुळे थेट क्रिप्टोकरन्सी धारण करण्याच्या तुलनेत अधिक पारदर्शकता मिळते. उदाहरणार्थ, Goodreturns च्या लेखात नमूद केले आहे की, क्रिप्टो ETFs नियामकदृष्ट्या अधिक सुरक्षित आहेत, कारण ते SEBI आणि FIU-India सारख्या संस्थांच्या देखरेखीखाली येतात. यामुळे गुंतवणूकदारांना क्रिप्टो बाजारातील जोखीम कमी करताना अधिक विश्वास मिळतो.

Crypto ETFs शी संबंधित जोखीम

Crypto ETFs मध्ये गुंतवणूक करणारांना अनेक जोखीमींचा सामना करावा लागतो, खासकरून भारतातील गुंतवणूकदारांसाठी. पहिली आणि महत्त्वाची जोखीम म्हणजे बाजारातील अस्थिरता (Market Volatility). क्रिप्टोकरन्सी बाजारात मोठी चढ-उतार होतात, ज्यामुळे Crypto ETFs च्या किमतीही अस्थिर राहतात. उदाहरणार्थ, बिटकॉइन आणि इथेरियमच्या किमतीत झालेल्या तीव्र चढ-उतारांचा थेट परिणाम ETFs वर होतो, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना नुकसान सहन करावे लागू शकते. क्रिप्टो बाजाराची अस्थिरता ETFs च्या किमतींवरही परिणाम करते, ज्यामुळे गुंतवणूकदारांना सावधगिरी बाळगण्याची गरज आहे.

दुसरी महत्त्वाची जोखीम म्हणजे नियामक अनिश्चितता (Regulatory Uncertainty). भारतात क्रिप्टोकरन्सी आणि त्यांच्या ETFs बद्दल नियम अजूनही स्पष्ट झालेले नाहीत. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) आणि सेबी (SEBI) यांनी क्रिप्टोकरन्सीबाबत सावध भूमिका घेतली आहे, आणि भविष्यातील धोरणात्मक बदलांचा गुंतवणुकीवर परिणाम होऊ शकतो. भारतात क्रिप्टो नियमन अजूनही विकासाच्या टप्प्यात आहे, ज्यामुळे ETFs च्या उपलब्धतेवर आणि परताव्यावर परिणाम होण्याची शक्यता आहे. उदाहरणार्थ, जर सरकारने क्रिप्टोकरन्सीवर कडक निर्बंध लादले, तर ETFs च्या व्यवहारावर परिणाम होऊ शकतो.

तिसरी जोखीम म्हणजे व्यवस्थापन शुल्क (Management Fees). क्रिप्टो ETFs वर व्यवस्थापन शुल्क आकारले जातात, जे दीर्घकालीन गुंतवणुकीवर परिणाम करू शकतात. ETFs चालवण्यासाठी आकारले जाणारे शुल्क परताव्यावर परिणाम करू शकतात, विशेषतः जेव्हा बाजार अस्थिर असतो तेव्हा. हे शुल्क ETF च्या एकूण परताव्यावर परिणाम करून गुंतवणूकदारांच्या नफ्यावर परिणाम करू शकते.

चौथी जोखीम म्हणजे मुद्रा जोखीम (Currency Risk). भारतीय गुंतवणूकदारांना US आधारित ETFs मध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी डॉलरमध्ये रक्कम रूपांतरित करावी लागते, ज्यामुळे मुद्रेच्या किमतीतील बदलांचा परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, जर भारतीय रुपयाची किंमत डॉलरच्या तुलनेत घसरली, तर गुंतवणूकदारांना नुकसान सहन करावे लागू शकते. 

शेवटी, कर संबंधित जोखीम (Tax-related Risks) देखील महत्त्वाची आहे. LRS मार्गे गुंतवणूक करताना Rs. 7 लाख पेक्षा जास्त रक्कमीवर 20% Tax Collected at Source (TCS) लागू होतो, जे गुंतवणूकदारांच्या धनावर परिणाम करू शकतो. हे TCS गुंतवणूकदारांच्या एकूण tax liability मध्ये अ‍ॅडजस्ट केले जाऊ शकते, परंतु तरीही हे अतिरिक्त आर्थिक भार निर्माण करते.

भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी विचार

Crypto ETFs भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी एक नवीन गुंतवणुकीचा ट्रेंड  असले तरी, यात गुंतवणूक करण्यापूर्वी काही महत्त्वाच्या गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक आहे. २०२५ मध्ये भारतात क्रिप्टो बाजाराची स्थिती लक्षात घेता, खालील बाबी महत्त्वाच्या ठरतात:

• सध्याची कायदेशीर स्थिती 

मे २०२५ पर्यंत, भारतात क्रिप्टोकरन्सीला कायदेशीर चलन म्हणून मान्यता नाही. जरी सरकारने डिजिटल मालमत्ता (Digital Assets) म्हणून त्यांची काही प्रमाणात स्वीकारार्हता दर्शविली असली तरी, त्यांचा दर्जा अद्याप पूर्णपणे स्पष्ट नाही. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, क्रिप्टोवरील कर सध्याच्या नियमांनुसार नफ्यावर 30% आणि प्रत्येक व्यवहारावर 1% TDS लागू आहे. या कराची अंमलबजावणी आणि भविष्यातील संभाव्य बदल समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. तसेच, केवळ FIU (Financial Intelligence Unit) नोंदणीकृत प्लॅटफॉर्मचा वापर करणे अनिवार्य आहे, ज्यामुळे मनी लॉन्ड्रिंग (Money Laundering) प्रतिबंधात्मक नियमांचे पालन सुनिश्चित होते.

• गुंतवणुकीपूर्वी संशोधन 

कोणत्याही गुंतवणुकीपूर्वी, विशेषतः क्रिप्टो सारख्या अस्थिर मालमत्ता वर्गात, सखोल अभ्यास करणे अत्यंत आवश्यक आहे. तुम्ही ज्या Crypto ETF मध्ये गुंतवणूक करण्याचा विचार करत आहात, त्याचे अंतर्निहित मालमत्त, त्याचे व्यवस्थापन शुल्क आणि फंडचा मागील रेकॉर्ड तपासा. गरज भासल्यास, एखाद्या पात्र आर्थिक सल्लागाराचा सल्ला घेणे हे तुमच्या आर्थिक उद्दिष्टांसाठी महत्त्वाचे ठरू शकते.

• दीर्घकालीन दृष्टीकोन 

Crypto ETFs मध्ये गुंतवणूक करताना Short-term नव्हे, तर Long-term दृष्टीकोनातून विचार करणे हिताचे ठरते. क्रिप्टो बाजारातील तात्पुरते चढ-उतार हे सामान्य आहेत. त्यामुळे, त्वरित नफा मिळवण्याऐवजी, दीर्घकाळ गुंतवणूक टिकवून ठेवल्यास संभाव्य चांगल्या परताव्याची शक्यता वाढते. ही गुंतवणूक तुमच्या एकूण पोर्टफोलिओचा एक छोटा भाग असावी, ज्यामुळे जोखीम व्यवस्थापित करता येईल.

शिका, समजा, मगच गुंतवा!

२०२५ मध्ये Crypto ETFs हे भारतीय गुंतवणूकदारांसाठी एक आकर्षक व नविन गुंतवणूक पर्याय म्हणून समोर येऊ शकतात. यामध्ये क्रिप्टोचे फायदे तर आहेतच, पण जोखमीदेखील आहेत. म्हणूनच समजून निर्णय घेणे आवश्यक आहे.भविष्यात भारत सरकारकडून क्रिप्टो नियमन अधिक स्पष्ट होण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे क्रिप्टो ETFs अधिक रूळतील. गुंतवणूकदारांनी दीर्घकालीन दृष्टीकोन ठेवून, योग्य माहिती मिळवून आणि शिस्तबद्ध पद्धतीने जागरूक गुंतवणूक करावी.

Disclaimer: ही पोस्ट केवळ शिक्षणात्मक उद्देशाने लिहिण्यात आलेली आहे; यामधून कोणताही गुंतवणूक सल्ला दिलेला नाही. नेहमीच पात्र आर्थिक सल्लागाराचीमदद घ्या,